یاتاقان چیست؟ بررسی کامل سازوکار، علائم و دلایل یاتاقان زدن موتور

موتور خودروی شما از تعداد زیادی قطعه تشکیل شده است که همگی با یکدیگر ارتباط مکانیکی دارند. این قطعات عمدتاً وظیفه دارند نیرو را از بخشی به بخش دیگر منتقل کنند تا در نهایت، عملکردی نرم و روان برای موتور ایجاد شود و شرایط ایده‌آلی برای احتراق به‌وجود آید.

در میان این قطعات، یکی از مهم‌ترین و حساس‌ترین اجزا یاتاقان است؛ قطعه‌ای کوچک اما حیاتی که آشنایی با آن و نشانه‌های خرابی‌اش برای هر راننده‌ای ضروری است. بنابراین در این مقاله به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم: یاتاقان چیست و چگونه کار می‌کند؟ منظور از یاتاقان زدن چیست؟ و این اتفاق چه علائم و دلایلی دارد؟ با ما همراه باشید تا با یکی از حیاتی‌ترین اجزای موتور خودروی خود بیشتر آشنا شوید

یاتاقان چیست و چه وظیفه ای دارد؟

یاتاقان یکی از مهم‌ترین قطعات یدکی خودرو است که از فلز ساخته می‌شود و ظاهری نیم‌دایره‌ای با یک یا دو دسته در اطراف خود دارد. در اکوسیستم موتور، این قطعه از یک‌سو به پیستون یا سیلندر و از سوی دیگر به میل‌لنگ متصل است و حرکت هماهنگ، نرم و روان آن‌ها را تضمین می‌کند.
به این ترتیب، مجموعه‌ی متحرک موتور با کمترین میزان اصطکاک و آلودگی صوتی کار می‌کند. از سوی دیگر، وجود یاتاقان از پوسیدگی و تغییر شکل زودهنگام میل‌لنگ و پیستون جلوگیری می‌کند. برای عملکرد بهتر، این قطعه همواره در روغن موتور غوطه‌ور است تا حرکت آن روان و بدون سایش انجام شود.

شاید بپرسید دیگر کاربردهای یاتاقان چیست؟ جالب است بدانید که این قطعه تنها در خودرو استفاده نمی‌شود. یاتاقان در انواع سیستم‌های مکانیکی دیگر نیز نقشی کلیدی دارد. دستگاه‌های برش، نوار نقاله‌ها، کمپرسورها، گیربکس‌های صنعتی، توربین‌های هواپیما، محور واگن‌های قطار و حتی لوازم خانگی مانند پنکه و هواکش همگی به این قطعه مجهز هستند.

در زبان انگلیسی به یاتاقان Bearing گفته می‌شود و در میان تعمیرکاران ایرانی نیز گاهی با نام‌های بلبرینگ یا رولبرینگ شناخته می‌شود.

جنس یاتاقان چیست؟

مانند بسیاری از قطعات درون موتور خودرو، یاتاقان نیز باید مقاومت بالایی در برابر فشار، ضربه، افزایش دما، نیروهای برشی، سایش، رطوبت و خوردگی داشته باشد. به همین دلیل، این قطعه معمولاً از یکی از آلیاژهای زیر ساخته می‌شود:

• آلیاژهای قلع و سرب
• آلیاژهای برنج یا مس با پوششی از فلزات نرم‌تر
• فولاد با پوشش خاص مانند نیکل، برنز، نیکل یا قلع

از میان متریال‌های مختلف، گزینه‌ی سوم یعنی فولاد با پوشش فلزات نرم‌تر عملکرد بهتری نسبت به سایر گزینه‌ها دارد. علت استفاده از این پوشش نرم‌تر، جلوگیری از آسیب‌دیدگی لایه‌ی زیرین در اثر سایش قطعات است.

اجزاء تشکیل دهنده و سازوکار عملکرد یاتاقان

به‌عنوان یک راننده‌ی حرفه‌ای لازم است بدانید که سازوکار عملکرد یاتاقان چیست؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید با اجزای اصلی آن و نقش هرکدام آشنا شوید:

• نیم‌پوسته یا شل :(Shell) شامل چند لایه‌ی فلزی است که لایه‌ی داخلی آن از جنس فولاد سخت ساخته می‌شود. نیم‌پوسته‌ها در یک سمت روی دسته‌پیستون و در سمت دیگر روی میل‌لنگ قرار می‌گیرند.
• لایه‌ی اصطکاک‌پذیر یا بیرونی: سطح بیرونی یاتاقان است که مستقیماً در معرض تماس، سایش و ضربه‌ی ناشی از حرکت میل‌لنگ و پیستون قرار دارد.
• جایگاه نیم‌پوسته‌ها: همان حفره‌ها یا شیارهایی است که روی سر میل‌لنگ و پیستون قرار گرفته و محل نصب نیم‌پوسته‌ها محسوب می‌شود.

این قطعات مربوط به اصلی‌ترین نوع یاتاقان یعنی یاتاقان لغزشی متحرک هستند. سازوکار عملکرد این نوع به این صورت است که با حرکت دسته‌پیستون، لایه‌ای از روغن موتور بین سطح یاتاقان و میل‌لنگ تزریق می‌شود. این لایه‌ی روغن که به آن فیلم روغن نیز گفته می‌شود، باعث حرکت روان و بدون اصطکاک قطعات می‌شود.

برای درک بهتر این فرآیند، لازم است بدانید روغن موتور چیست و چه نقشی در عملکرد کلی موتور دارد. در سایر انواع یاتاقان نیز همین اصول کلی رعایت می‌شود، با این تفاوت که بسته به نوع طراحی، تغییرات جزئی در اجزای تشکیل‌دهنده یا نحوه‌ی تماس قطعات وجود دارد. 

یاتاقان زدن یعنی چه؟

حال که دانستید یاتاقان چیست؟، لازم است بدانید خرابی این قطعه منجر به شکل‌گیری یکی از پرکاربردترین اصطلاحات دنیای خودرو در ایران شده است؛ یعنی یاتاقان زدن. این پدیده یکی از مشکلات نسبتاً شایع در خودروهاست و آشنایی با آن و علائمش برای هر راننده‌ای ضروری است.

اصطلاح «یاتاقان زدن» در واقع به مشکلاتی مانند ساییدگی یا شکستگی یاتاقان اشاره دارد. در این حالت، اصطکاک بین یاتاقان و میل‌لنگ یا پیستون افزایش یافته و باعث تغییر شکل یا اعوجاج این قطعه می‌شود.

در برخی موارد نیز ممکن است فاصله‌ی بین یاتاقان و میل‌لنگ یا پیستون کاهش پیدا کند. نتیجه‌ی این اتفاق، کاهش حجم روغن در اطراف یاتاقان و میل‌لنگ است. اگر این فاصله بیش از حد کم شود، موتور در نهایت از کار می‌افتد. در شرایط شدیدتر، حتی احتمال ذوب شدن یاتاقان یا دیگر قطعات موتور نیز وجود دارد. 

۷ علت یاتاقان زدن خودرو

شاید بپرسید علت یاتاقان زدن چیست؟ این اتفاق می‌تواند دلایل زیادی داشته باشد که آگاهی از آن‌ها به پیشگیری از آسیب جدی موتور کمک زیادی می‌کند. در ادامه، ۷ علت اصلی را بررسی می‌کنیم:

رانندگی پرفشار با موتور آب بندی نشده

یکی از رایج‌ترین دلایل یاتاقان زدن در خودروهای صفر، آب‌بندی نبودن موتور است. منظور از آب‌بندی، رعایت اصول خاص در ۲ هزار کیلومتر نخست رانندگی است. در این مدت باید از شتاب‌گیری ناگهانی، رانندگی با سرعت بالا، ترمزهای شدید و وارد کردن حداکثر وزن مجاز به خودرو خودداری کنید. همچنین توصیه می‌شود شرایط آب‌وهوایی مختلف را به‌تدریج تجربه کنید تا موتور به حالت پایدار برسد.

کاهش کیفیت یا حجم روغن موتور

اگر بپرسید مهم‌ترین دلیل خرابی یاتاقان چیست، پاسخ را قطعاً باید در روغن موتور جست‌وجو کرد. کاهش حجم این سیال یا افت کیفیت آن، به‌تدریج باعث تشکیل رسوبات درون موتور می‌شود. این رسوبات، در کنار افزایش اصطکاک میان یاتاقان، میل‌لنگ و پیستون، در نهایت به یاتاقان زدن خودرو منجر می‌شوند.

روغن‌ موتورهای بی‌کیفیت معمولاً زودتر خاصیت چسبندگی و الاستیسیته خود را از دست می‌دهند و همین امر مانع از روان‌کاری مناسب قطعات می‌شود. نشتی روغن نیز می‌تواند این مشکل را تشدید کرده و شرایط را برای خرابی یاتاقان فراهم کند. 

خرابی پمپ روغن و فیلتر روغن

برای جلوگیری از افت کیفیت روغن و در نتیجه پیشگیری از یاتاقان زدن موتور، تنها تعویض فیلتر روغن موتور کافی نیست. بلکه باید فیلتر روغن را نیز در زمان مقرر تعویض کرد؛ چرا که فیلتر روغن وظیفه دارد روغن موتور را از ناخالصی‌ها، گردوغبار و براده‌های فلزی پاک کند. اگر منافذ این فیلتر مسدود شود، آلودگی‌ها به تدریج وارد مسیر گردش روغن شده و به لایه‌ی اطراف یاتاقان نفوذ می‌کنند.

نکته‌ی مهم دیگر، پمپاژ درست و با فشار کافی روغن موتور است که توسط پمپ روغن انجام می‌شود. عملکرد ناقص این قطعه، باعث روغن‌کاری ناکافی در سراسر سیستم موتور از جمله یاتاقان‌ها می‌شود و در نهایت به آسیب‌های جدی منتهی خواهد شد.

کارکرد موتور در دمای بالا

یکی دیگر از دلایل یاتاقان زدن، افزایش دمای موتور بیش از حد مجاز و تداوم آن برای مدت طولانی است. دمای طبیعی کارکرد موتور معمولاً باید بین ۸۰ تا ۱۰۰ درجه سانتی‌گراد باشد. وظیفه‌ی اصلی حفظ این دما بر عهده‌ی سیستم خنک‌کاری است که از اجزایی مانند پمپ آب، رادیاتور، تسمه‌پروانه و شیلنگ‌ها تشکیل می‌شود.

کیفیت و حجم کافی روغن موتور نیز در این زمینه نقش مهمی دارد، زیرا روغن علاوه بر روان‌کاری، به خنک‌ شدن بخش‌های داخلی موتور نیز کمک می‌کند.

به خاطر داشته باشید که هر قطعه‌ی مرتبط با موتور می‌تواند به‌صورت غیرمستقیم بر عملکرد یاتاقان‌ها اثر بگذارد. برای مثال، پمپ بنزین نقش مهمی در تنظیم نسبت سوخت و هوا و در نتیجه کنترل دمای موتور دارد. خرابی پمپ بنزین می‌تواند باعث افزایش دما و کاهش عمر یاتاقان‌ها شود. بنابراین توصیه می‌شود در صورت بروز مشکل، علت خرابی پمپ بنزین را هرچه زودتر بررسی و برطرف کنید. 

نشت خنک کننده به درون روغن موتور

اگر بپرسید در خودروهای قدیمی اصلی‌ترین علت خرابی یاتاقان چیست، یکی از پاسخ‌های قطعی تعمیرکاران باتجربه، آب و روغن قاطی‌کردن موتور است. این مشکل زمانی رخ می‌دهد که خنک‌کننده یا ضدیخ از سیلندر به فضای روغن موتور نفوذ کند. نتیجه‌ی این اتفاق، کاهش سیالیت روغن و افزایش اصطکاک میان یاتاقان و سایر قطعات است؛ عاملی که در نهایت منجر به یاتاقان زدن موتور می‌شود. 

سبک رانندگی پرفشار

رانندگی پرشتاب با دور موتور بالا برای مدت طولانی، یکی از دلایل مهم یاتاقان زدن خودرو به شمار می‌رود. این سبک رانندگی، به‌ویژه اگر با عبور سریع از دست‌اندازها و استفاده از سوخت بی‌کیفیت همراه باشد، نه‌تنها طول عمر یاتاقان بلکه عمر کلی موتور را نیز کاهش می‌دهد.

همچنین ضربات زیاد واردشده به بدنه‌ی خودرو، به‌مرور استحکام اتصال یاتاقان به دیگر قطعات را کم کرده و باعث لقی و در نهایت اعوجاج آن می‌شود.

پایان عمر مفید یاتاقان

یاتاقان یکی از قطعات بادوام خودرو است و در صورت نگهداری صحیح و شرایط عملکرد مناسب، می‌تواند تا حدود ۵۰۰ هزار کیلومتر عمر کند. بااین‌حال، در اغلب خودروهای حاضر در جاده‌های ایران، این عدد به ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار کیلومتر کاهش می‌یابد. بنابراین، به مالکان خودروهای قدیمی توصیه می‌شود نسبت به این موضوع دقت و حساسیت بیشتری داشته باشند.

نشانه‌های خرابی یاتاقان چیست؟

علائم یاتاقان زدن خودرو را می‌توان به‌صورت زیر خلاصه کرد: 

• روشن شدن چراغ چک خودرو
• روشن شدن چراغ روغن
• لرزش‌های غیرمعمول خودرو به‌خصوص در سرعت‌های بالا
• شنیده شدن صدای تق‌تق یا ضربه از درون موتور به دلیل برخورد قطعات به یکدیگر در پی کاهش کیفیت یا سطح روغن موتور
• استارت نخوردن موتور یا استارت‌های با تاخیر به دلیل کاهش فاصله میل‌لنگ با یاتاقان
• افزایش بی‌دلیل دمای موتور و آمپر آب
• کاهش قدرت موتور هنگام شتاب‌گیری و افزایش سرعت
• تغییر رنگ غیرمعمول و زودهنگام روغن موتور

با توجه به‌موقع به این علائم از آسیب‌دیدگی‌های جدی‌تر دیگر بخش‌ها نیز جلوگیری کنید.

دیگر انواع یاتاقان را بشناسید

یاتاقان متحرک لغزشی، اصلی‌ترین نوع یاتاقان است که بیش از هر جای دیگر، در موتور خودرو و به‌عنوان رابط بین میل‌لنگ و پیستون استفاده می‌شود. اما علاوه بر آن، انواع دیگری از یاتاقان نیز وجود دارند که در بخش‌های دیگر خودرو و حتی در صنایع مختلف کاربرد دارند. در ادامه، سه مورد مهم آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

یاتاقان لغزشی ثابت

این نوع یاتاقان بین میل‌لنگ و بلوک سیلندر قرار گرفته و به‌عنوان تکیه‌گاه میل‌لنگ عمل می‌کند. وظیفه‌ی آن ایجاد محور چرخش ثابت برای میل‌لنگ و جلوگیری از حرکت طولی یا لقی آن است. ساختار یاتاقان لغزشی ثابت مشابه نوع متحرک است، با این تفاوت که معمولاً دارای سوراخ‌هایی برای روغن‌رسانی بهتر است.

یاتاقان غلتشی یا ساچمه ای

یاتاقان‌های غلتشی یا بلبرینگی را معمولاً در چرخ‌ها و کمک‌فنرهای خودرو می‌بینیم. اجزای تشکیل‌دهنده‌ی آن عبارتند از:

• حلقه داخلی؛ که روی شفت متحرک قرار می‌گیرد.
• حلقه خارجی؛ که داخل بدنه یاتاقان قرار دارد.
• ساچمه‌ها یا رولرها؛ که وظیفه‌ای مشابه روغن در یاتاقان‌های لغزشی را به‌عهده داشته و بین حلقه‌های خارجی و داخلی قرار گرفته و باعث کاهش اصطکاک می‌شوند. 
• قفسه؛ بدنه اصلی یاتاقان که ساچمه‌ها یا رولرها درون آن قرار می‌گیرند.

یاتاقان بلبرینگی

یاتاقان‌های بلبرینگی بیشتر در خودروهای مسابقه‌ای و اسپرت که با سرعت بالا حرکت می‌کنند، استفاده می‌شوند. ساختار آن‌ها تا حد زیادی شبیه یاتاقان غلتشی است، با این تفاوت که ساچمه‌های کروی آن از فولاد یا سرامیک ساخته شده‌اند و درون محفظه‌ای فلزی حرکت می‌کنند. نتیجه‌ی این طراحی، عملکردی نرم، بی‌صدا و مقاوم در برابر سایش است. این نوع یاتاقان علاوه بر خودرو، در موتورهای الکتریکی، ابزارهای دقیق و دستگاه‌های پزشکی نیز کاربرد دارد.

سخن آخر؛ یاتاقان قطعه کوچک اما مهم موتور

در این مقاله تلاش کردیم به این پرسش پاسخ دهیم که یاتاقان چیست، چه وظیفه‌ای دارد و چرا خراب می‌شود. این قطعه‌ی کوچک، نقشی حیاتی در عملکرد نرم و روان موتور ایفا می‌کند و خرابی آن می‌تواند خسارت‌های سنگینی به سایر بخش‌ها وارد کند.

به همین دلیل توصیه می‌شود در صورت نیاز به تعویض یاتاقان، تنها از قطعات اورجینال و باکیفیت استفاده کنید.
فروشگاه اینترنتی زدفیت این محصول را برای انواع خودروهای چینی از برندهای معتبر تأمین کرده و با ضمانت اصالت کالا و قیمت رقابتی در ایران عرضه می‌کند. برای اطلاع از لیست قیمت، می‌توانید با کارشناسان ما در تماس باشید.